For Greek text

 

 

You are a guest in my house.

“You are a guest in my house” (“Σε φιλοξενώ σπίτι μου” Se filoxeno spiti mou) is a general umbrella under which I have been working since 2005. The word “guest” translated in Greek “φιλοξενώ” (filoxeno) is derived from two words: “filos”: friend and “xenos”: guest or foreigner. In the Greek language, by definition a guest is a foreigner, but most importantly a foreigner is a guest. I will try to explain how this title has been derived.

Following a coup d’etat in July 1974 Turkey invaded to ostensibly restore constitutional order and the island since then has been divided in two “parts”-north and south. I myself originate from an occupied village, on the edge of one of the highest peaks of the Pendadaktylos Mountain Range. My house (or my parents’ house) has been sold by the occupation regime, without their consent. Up to the spring of 2003, we were not allowed to cross over to the occupied side of the island and the Turkish Cypriots could not cross to the Republic of Cyprus-south part. After this green Line crossing opened many visit their houses as “guests” to this day. Greek Cypriots visit their houses as “guests” to Turkish nationals and/or Turkish Cypriots living in their houses, and Turkish Cypriots have similar experiences. This remains a surreal situation for people from both sides!


In dialogue: with Dr. Maria Hadjipavlou is an assistant professor in Political Science, Conflict Resolution and Gender Studies at the Cyprus University.

Maria: Lia, you say that the Greek word Guest (xenos) in this context is a provocative term and that it upsets both sides because they are not invited (guests); it is a word that evokes different connotations. In ancient Greek it referred both to a ‘ritual friend’, a guest and an enemy, a stranger and a foreigner (in the sense of a person from another Greek state). Today we still use the ancient Greek meaning of ‘xenos; someone who is not from our community meaning there is no direct relationship or reciprocity expected from this ‘xenos’ who is the ‘other’. For me ‘xenos’ can have all these different meanings-guest, host, visitor, stranger, foreigner, a traveler, and a ‘filos’ (a friend). Metaphorically, we name someone ‘xenos’ with whom we live but feel we do not know or understand and is unpredictable. We use the phrase, ‘I feel xenos in my own house’! Those who can afford it prepare a room for the ‘xenos’ in the house, an open, welcoming space so that he or she can feel integrated to our family. This is also connected to the Judeo-Christian tradition (and not only) that calls upon us to be hospitable to strangers since we have become strangers before. I think the ambiguities in the meanings of ‘xenos’ and ‘hospitality’ in a deeply divided society is not unrelated to the ambiguities in your project, ‘You are a Guest in my House’.

Greek Cypriots feel it is far-fetched to call the Turkish invaders ‘guests’. They were not invited, although some Turkish Cypriots welcomed them then as ‘liberators’. They used force of arms and power but also the right (article 4 of the Treaty of Guarantee, 1960) to ostensibly restore constitutional order. Instead, the military and air force caused death, separated people, burned land and ruined our intimate sites (homes, churches, cemeteries, ancient ruins, etc). On the other hand, the Turkish Cypriots feel that it was us the Greek Cypriots who ‘ruined their space’ in 1963-67 and were displayed to enclaves and in 1974 Greek extremists killed all their men from Tochni village and 126 people of all ages from three villages in Famagusta and buried them in the mass graves later discovered by the United Nations soldiers. There is a lot of blood on this island. So, can we say, we, the locals (as opposed to foreigners from another state) are both ‘visitors/guests to each other’s lost homes? This is in my view the aporia/the paradox of present-day hospitality in divided Cyprus. Hospitality in this context is a risk because it goes beyond invitation and welcome. We, each side, have our own reference points as I pointed above. However, outsiders/foreigners to our condition, can comment on how touching the title “You are a Guest in my House” can be, how it reflects a tradition in the Mediterranean culture of hospitality! Derrida argues that hospitality is to welcome the Other, whoever the other is and unconditionally, without asking for a document, a name, a context or a passport. He goes to say that ‘I have to open my doors, my home, my language, my culture, my nation, my state, myself to the Other.’ In other words, keeping our door open to the other there is the unforeseeable because the arrival of the other is incalculable. This is a view to ponder over. As I said before, a guest /foreigner may also become a nuisance and a intrusion into our lives in the same house to which visitor and host have claims to. For example, when I visit my parents’ house in the north, Kyrenia district, it is even worse because I realize it is not only the physical space that is occupied by complete strangers from another country (Bulgarian Turks) who I assume are indifferent to my story and emotional connection but also I experience this double bind. Unknowingly, these strangers have invaded my memories, my own private world which they could not ever know. I go and I find them using what I am not allowed to have as a consequence of force. I feel angry, ambivalent, sad, embarrassed, empathic to the other, and keep hoping that one day we shall find a resolve to what ‘filoxenia’ means in a situation where I the real owner feels a stranger and an intruder!

Lia: ‘Filoxenia’ actually was also practiced long before Christianity in ancient Greece making people be hospitable to travelers. In fact they believed that Gods would descent upon them disguised as mortals to test their hospitality. However, I agree that finding the right terminology is indeed like walking in a mine-field here due to the multiple significations and political connotation. You are right about each having our own reference point-it could be ideology, chronology, a deep trauma, an injustice, etc.

For example in one of my art projects I send unsuspecting friends a 1st concept of a new work (a panorama of Pendadactylos Mountain range) which I was toying with what to name it… '1020 km2' or “Occupied Mountain” and referred to it in the 1st concept as our stolen mountain. I received replies that “the mountain belongs to itself” and received reactions of how politically incorrect I was especially when I used the word “stolen”. When I later send the 2nd concept (which I had prepared parallel with the first) with a political correct terminology, as expected all were reassured, I wasn’t a “nationalist”, nor affected by “propaganda” but a rational artist ready to come to terms with the “rapprochement of the times”.  I mean the invasion happened, the mountain is indeed occupied, but this experiment with the double-concepts, shows that there is an ambiguity of where do we go from now to find a peaceful solution, do we accept the status quo that there will be no homecoming and Greek-cypriots will not be able to take back there homes and properties? Do we actually know what we want anymore? Do we acknowledge this?

Maria:…and at the same time being authentic, Lia Conflict and polarities like the dichotomy of ‘us’ and ‘them’ imposes on us whether artists or thinking citizens the burden of self-censorship’ It sounds like ‘a dictatorship of the mind’ as Bachelard would have said which stifles imagination and new relationships of images for new possibilities for action, thus opening new vistas of thought, and vision. What you described is a form of political and cultural violence vs the right of discovering a new poetics in materiality, especially in a divided society configured with conflict and economic exploitation. I also feel furious and sad when I drive along the most diverse range of Pendadactylos which was hospitable to many medieval castles and legends, and I see how parts of this ancient mountain are dug and huge holes open to turn its stones and earth into building materials for villas and houses on Greek Cypriot land to be bought by strangers and foreigner. I know Turkish Cypriot environmentalist together with Greek Cypriots have protested at this destruction. But there is another reality: These strangers/buyers do not care about the Pentadactylos destruction or the occupiers or the presence of the military or the rights of the locals but all they seek is to buy a cheap house with a view, after all they are ‘xenoi’. Can we welcome these foreigners as guests or new invaders? Each side responds differently. This is another ‘aporia’ or a site of contestation we need to grapple with…

Lia: For some it is as if the invasion never happened! I see tourists sunbathing next to the forbidden ghost town of Famagusta with its decaying buildings and they seem to be affected by nothing. The whole situation living in Cyprus is a surreal situation!  I often feel we live in a limbo, things are not moving, we are in a political stalemate since 1974. The only thing that changed between 1974 and 2003 was the establishment of a common sewage system! Even the border is not a border, which we call the  cease-fire line. Our politicians negotiate with people they don't recognize, we hear the word pseudo-goverment,  pseudo-authorities, pseudo-municipalities etc etc!

 

Maria: I sometimes feel we are trapped in terminologies, both sides, yes, invasion, peace operation, occupation, liberation, occupied and free areas, pseudo state, pseudo police, pseudo all, etc. The facts are there but the interpretations vary. It is these differing interpretations that separate us and by extension ‘empower’ the very divisions we want to get rid of. In a conflict culture with a political anomaly democracy functions differently. It is contingent upon the needs of each opponent and dictates, what you said before, what is ‘politically correct’ and ‘patriotic’ and to our ‘national interest’. The question is who frames all this for us? A few elite male politicians do. But we are all called upon to comply with this accordingly. All this seems to me to be part of the patriarchal and militaristic order and constitutes violence on our mental landscapes. Yes, the situation is surreal, but also dangerous and a threat to our need for plurality and diversity and contestation of ideas out of which new learnings can emerge. We experienced such phenomena in different moments of crisis in Cyprus, one of them being in the pre-and-post referenda period in 2004. I voted ‘yes’ and I was made to feel an outsider, a stranger a ‘traitor’ (you see how easily in conflict situations we use such heavy labels) in my own community and with enormous feelings of loneliness.

Lia: It is true that during he period leading to the referendum in 2004, there was a very big division between the two opinions (yes/no) to the point that families and groups of friends were divided and even refused to speak to eachother.

Maria: I agree that freedom of expression is sometimes stifled because as I said before democracy in situations of conflict is contingent upon our ‘national interest’ as is defined by each ruling party. Both democracy and freedom are imagined ethnically on both sides. A similar incident occurred on the other side. In the northern part of Nicosia, for instance, recently a group of Turkish Cypriot young men from the left wrote on the wall –a graffiti- that “the Turkish army must leave”, they too, were arrested and dragged to courts. I am sure we do not know of each other’s daily realities and challenges because had we known more about the other we could open up the boundaries of ignorance and engage in a dialogue of mutual interest to the benefit of both thus transcending territorial anomalies and mental constipations which prevent us from all the ‘openings’ that Derrida spoke about…

Lia: Often I catch myself suffering from what I call “Suppressed territorial anxiety”. Territorial anxiety is not just land but my body physical space is suppressed as I am always searching for non-confrontational terminology, with caution seeking the right words, watching every step I take, or feeling I’m watched too, with the aim that nothing must endanger peace on this island…

Maria: I feel this physical intrusion on my body too. Conflict and violence infiltrates deep into our beingness. I think women notice these bodily reactions due to the conflict much more than most men. Research has shown this too-our bodies become sites of ‘battlefields’ during and after conflict or war. Nationalism utilize the ;feminine’ for its own purposes. Women are put in different roles from men in situations of ethno national conflicts. Women are depicted in posters, TV images and newsreels as the bearers of all the pain, suffering and loss as if these were exclusive characteristics of women; as if men do not suffer. Men, instead, are depicted as the ‘wounded heroes’ or martyrs who scarified their life for their ‘homeland (patrida) and for their women and children. Women raped in war are considered a shame or simply victims and never ‘heroines’. This is what I mean conflict and war are gendered. I remember when I was involved in conflict resolution workshops and we used to meet in the buffer zone (the dead zone) with Turkish Cypriots coming from the north and we from the south I felt my body split and it really hurt. I would get bad headaches. When we were together in the room working, among other issues, trying to sort out our past and multiple his-stories I could feel my body whole and my body could breathe. After we had to depart and the Turkish Cypriots exit to the north and we to the south a big lump would sit on my chest and felt split and heavy again. But when the check points opened along the Green Line I felt my body lightening up as if opening inside a space for re-connections and new decisions to make about hospitality and boundaries. So I really understand your physical bodily responses due to your ‘Illness’, of ‘suppressed territorial anxiety.’ However, how do you see your role as an artist in such a condition?

Lia: I try to shine a light on the situation…The Cyprus problem; it is unsolvable of course, as almost all of these conflicts. It’s not ever going to be one clean answer. But it is something important enough to try to get involved, and through the only language I know, art, I try to shine a light on the situation. I constantly ask questions, often questions about authority, and my work reflects this. What I do is related to the fact that I live and work on this island, my perspective is from a local point of view… With the title ‘Guest in my house’, perhaps in a subtle way I provoke the viewer to contemplate on the political situation in Cyprus today, my works on this subject speak for themselves, they are no riddles, no complications, no hidden meanings to decipher, even their titles reveal the concept behind them.

Maria: There are all these layers of conversation and contestations that begin with the nucleus which is the word (o logos) hence the word ‘xenos’ filoxeno which we break up into its components that is filos (friend) to xenos’ (foreigner, guest, stranger, host etc. There is a whole world that surrounds these words and your phase ‘you are a guest in my house’. I believe living on this island we shall always wonder who is the guest, the host, the visitor, the enemy or the unwelcome foreigner. For me the biggest challenge is to transcend borders of every kind –mainly mental and psychological and feel free to re-imagine a ‘new world; through astonishment and creative surprise, a world that we cannot see now because we are still wrapped up in our ‘egoistical victim hood’. I believe in your work, Lia, though you start from the personal it embodies the collective experience which fuses politics with aesthetics. Now tell me, with your art work on “There will be No Homecoming”, does this implies that you believe that there will be no solution to the Cyprus problem?

Lia: When making this piece I had in mind my father aged 87, who was born in a village at the Pendadactylos Mountain, and since 1974 he has been longing to return to his home. Many of his friends have died waiting. A lot of my work is in a way autobiographical.

Maria: Yes, decades of conflict and the continuation of no solution bring with it the gradual disappearance from our life of the older generation who die with this unrequited desire to return and be buried in their own village cemetery where their parents had been buried before the forced separation. Both of my parents were born in a village which enjoyed the Pendadactylos cool air and the sea breeze from the Kyrenia sea. Both my parents died –my father before the check points opened and my mother after a year and three months. They were both suffering from the illness of ‘not being able to go home’. When my father died because we could not bury him in his occupied village as was his desire, my Turkish Cypriot friend Sefgul arranged with other women friends to bring for me soil (homa) in a nylon bag from the village so on the day of the burial which was in a ‘xeno’ but ‘hospitable’ cemetery, we mixed it with the other soil. This was for me a moving symbolic gesture to really overcome, what you called before, ‘suppressed territorial anxiety.’ My friend Sefgul wrote a moving column in a Turkish Cypriot news paper titled, “Since we cannot bury our dead let us share the soil”. The military did not allow them to come to my father’s funeral. My mother died before I could take her to see the village and her house, as I had promised. My first crossing to the north and my visit to the village was dedicated to my parents’ memory. We are alive, Lia and we can create new possibilities, and imaginings that can challenge boundaries of all sorts-physical, emotional, territorial, national, cultural, gender, religious- , you know it seems to me we have to offer hospitality to our own self too, nurture our authentic self, not merely show responsibility and care toward the Others….

Lia: As a Cypriot I always wonder whether it really is our fault; is it us that have failed to reconcile all these years? we are the defeatist generation...we are the generation which took the most blows, we lost the war and are continuing to lose ground every day! For so many years we have been conditioned to view ourselves as the victims, as small and vulnerable..

 

Maria: The cliché as it is used says ‘it is not any one’s fault; it is everybody’s fault’. But this does not help as much as I once thought. The question is dangerous and so is the answer because it limits us to an ‘either… or’ situation. The answer to such questions are dangerous because if we reply ‘it is not our ‘fault’ this will please us and relieve us of the responsibility; then if it is ‘the other’s fault’ whoever the Other could be-the constructed one or the real then we get into a ‘blame’ mode. In both instances, however, what we are interested in, i.e. the solution of the problem does not happen. For me, it is better to ask: How can we reconcile with the idea that this is our ‘shared problem’ and not ‘ours’ or ‘theirs. We both have ownership. I do not care how I am perceived by the outsiders but I do care how I view myself and how I know I view myself. We have a schizophrenic relationship with the ‘outside forces’ or the ‘xenous’. On the one hand, we call upon them to help us and intervene, and on the other hand, we put all the blame on them for the impasse. This is a psychological and political convenience. It is also very important to ask why we are perceived as failures. What have we done or could have done that we didn’t do? One aspect for me that is important and have not given it due attention yet is what I call a collective social-psychological resistance, which refers to undiscussable deeper issues, such as mutual atrocities, trauma, feelings of exclusion, intra-communal violence and killings, pain, guilt, and power inequalities. This lies under the iceberg and reconciliation is really a long-term process which has to be designed professionally and not be left to individuals alone as has been the dynamic of the crossings which, in my view, could have been used as a site of new political initiatives and a site of hospitality for future co-existence. This does not mean I ignore colonialism, and outside stakeholders’ interests and nationalism etc., these are givens. But I am more interested in what we do as a community and as communities. We need a new conversation between selves and others because we all know we have many selves as we have many identities which are fluid and malleable and porous. The challenge, as I see it is to ask whether we can reconstruct a ‘we’ while at the same time value our inter-connectedness with the other and our sense of accountability which would be grounded in the Self’s inescapability from the Other, the ‘Xenos’ . We need each other. We still have a very long road to travel (ehoume dromo mbrosta mas).

Lia: Shifting subject, Maria I wonder what you think about the decision of the Cyprus government to revise history textbooks to bolster peaceful coexistence, which some believe that this will castrate our Hellenic heritage.

Maria: There are many histories as there are history books. I think many people identify the Truth with the national history textbook. This is a very narrow view. Every state, as we know, uses education to inculcate the national identity ideals and values to the new generations. In conflict societies the history textbook becomes the vehicle though which the nation’s (or one side’s) version of the events is recorded and reproduced. A lot of research is done and attention given to the analysis of history textbooks and other school materials in divided societies which either experienced conflict or are currently experiencing it. We note that each side writes a history which praises or glorifies its own side and demonizes or over-generalizes about the other/the perceived enemy. In such situations the new generation is socialized in half truths or truncated truths. It is told what to remember and ignore what the state wants them to forget. I grew up, and I am sure you too Lia, not knowing anything about the Turkish Cypriot experience in 1963-1967, the enclaves, their missing persons, the role of extreme nationalists in our community, the role of the state in those days, etc.. Why were those events not in our school textbooks? Why was that part of our recent history ignored or silenced? I believe this has nothing to do with our Hellenic heritage or our multi-cultural heritage. It has to do with opening up mental spaces, as I said before, of hospitality to new perspectives and interpretations of the Cypriot experience it its totality. If we really feel confident in who we are then what is this fear, you mentioned all about? Nationalism closes our minds and makes inhospitable any new ideas and challenges for moving forward. I believe we cannot change the events or certain facts but we can complement fixed interpretations with multiple perspectives and new suppressed interpretations. I believe our identity has not crystallized, and this explains all this expressed fear by groups of people, and from the Cyprus Church! I believe we did make progress since the 1990s. I was then engaged in a conflict resolution bicommunal educators’ workshop and we designed a project in which we asked the Greek Cypriot students to write to the Turkish Cypriot students across the partitioning line so as to develop friendships and describe to each other how they imagine the other side since they could not meet. Many had pen friends from England or America but not from their own compatriots and neighbor. I remember a parliamentarian when he was informed about this project wrote an article in a newspaper calling this activity as ‘the third Attila that tries to de-Hellenize our youth’s minds’. The fear I believe was that what would happen when these students would hear about the other’s pain as they hear about their own. Would knowing about the other’s suffering make them less patriotic? I think we need a new ethnics about collective memories! This shows how much work we still need to do but also we have come a long way to be able to discuss such issues openly today and confront our omissions on both sides.

Lia: I would like to bring up the issue of Love, Sympathy and “Love your neighbor, many believing that the cause of this stagnation is that of lack of neighborly love or even communication. Who really chooses their neighbors or even have coffee together? Would they themselves be wanted as neighbors? How many people know their neighbors, or the people living on the same street as them? The invisible lines in which people live side-by-side (apart from age/income/ethnicity differences) that separate people living in different areas…Have we lost the love? Just as we lost our houses so we have started locking the doors to the outside from fear of being hurt again

Maria: Barbed wires and geographic partitions breed mistrust, insecurity and alienation despite the fact that we co-existed on this island with many different communities. There were times in our history when people worked together, struggled together, created together and enjoyed themselves together irrespective of ethnicity, religion, language, etc. These positive moments need to be recollected and taught in our schools too along side the violence we caused to each other. You are absolutely correct about not knowing our neighbors who live next door to us, let alone those living across the dividing line. The war in 1974 broke up the community tradition in both the villages and the cities. In the south we find displaced people from over forty different villages living in the same refugee settlement. In the north I have been to villages where Turkish Cypriots from a number of villages from the south live together with Turkish nationals, the settlers, Kurds, Arabs, etc. How could they form a community when the one does not trust the other? This is not only a political and demographic problem but a social and cultural one which leads to intra-communal discord, violence, and xenophobia. Yes, we close our doors because we cannot tolerate the presence of each other and we go on building mental walls and the paradox is that we want to eliminate walls around us and in the outside.

Yes, one of our problems is that we have not loved our island unconditionally. I am not sure if as a people we ever loved her enough to take care of her. We tried all kinds of techniques to fix the problem, none worked so far for so many decades. This lack of any opening creates frustration, despair, depression and social disturbances. We loved ourselves and our separate nationalism more than we loved our shared land of Cyprus. Each side wanted the island to be split and relate to ‘mothers’ outside our borders. The illusion continued till the island was truly split and with it our consciousness and asking, like Neshe, ‘which part should I love?’ Yes, It is a love-story. It boils down to this. I had a dream years ago when I was in Boston, that I was I Kyrenea on the castle, a crowd was watching me and I made a speech and I was telling the people that we have tried everything but what we have never done is to love passionately and unconditionally our island. We must love our home-land in an irrational and deep way. Before I woke up from this dream I was arrested at the Greek Cypriot -check point for violating the military restrictions-I crossed without permission! Until now both the hosts and the strangers, ‘oi xenoi’ have exploited and used the island for their own benefits, like what Turkish destruction of the Pendadactylos mountain or the beaches in the whole of the island have become violated by us. We have to move beyond rationality (not irrationality) to the level of unconditional love. In my dream I could hear the crowd cheering and I continue…saying that love is the solution. I remember I wrote this dream in my diary and felt such an inner euphoria that kept me going for a while. After all, I had found the solution to the Cyprus problem! But only in a dream world….. Maybe we need to use women’s power more on this island and the feminine values…

Lia: When you lose something you realize how much you love it…and its not only about territorial issues…

Maria: Absolutely. Territory and material objects acquire a big symbolic value when we lose them because they are connected to our sense of identity and belongingness. I remember when many Greek Cypriot refugees visited their homes and the Turkish Cypriot host (or guest or new owner-you see how politicized these words become!) gave them their old embroideries, albums, silver or wedding dresses, and it was not the monetary value that was discussed but their representation in these persons’ family history. This experience led to the humanization of the other/the previous stranger who now acquired a face and a new memory in the new shared story. In my view underneath it all was an expression of love and respect for the original owner’s presence and an underlying humanistic culture which needs to re-surface. Both sides need to love our neighbor –it will also liberate us from many fears and injustices of the past. I have many stories about the crossings and women’s responses to the experience of meeting the other. These are the unofficial her-stories that in re-writing his-stories need to include her-stories too to bring out the complexity and ambiguity.

I remember the cries of an older woman from Karavas in the north, at the foot of Pendadactylos, who went to her village and found ‘strangers’ living there and she called out her neighbors’ names but no one replied. She then realized that her neighbourhood as she had known it was not there. She understood then that even if she returned the village and her neighborhood would not be the same. She befriended the Turkish Cypriot family who said “we were brought here, we did not come on our own will”. Many Trukish Cypriots speak the Cypriot Greek dialect. (eferan mas en ertame monoi mas-). There were cases when Greek Cypriot owners of the house gave money to the Turkish Cypriot new owner/guest to paint the house because they felt the house was a living object and needed to be cared for (dioti niotho oti to soiti ine kati zontano). I have collected many narratives from both sides but these ‘love stories’ of mutual humanization are not of interest to ‘realist politics’. And I come back to what we started with, the meaning of hospitality and how Greek Cypriot and Turkish Cypriot displaced in many cases re-negotiate the space in which each becomes hospitable and welcoming. The past memories of ownership mingle with the present and both wonder what the future would look like. The ritual of ‘coffee offering’ carries with it a welcome and a comfort after a loss.

Lia: It is also about trusting each other…but then love and trust often go hand-in-hand…But is love really enough???????

Maria: Mutual Respect and acknowledgement are very significant stages-they are a learning point IN OUR RELATIONSHIP WITH THE OTHER. It is a risk to open up our vulnerability but when I do it I feel so empowered for being human. The fear of how we shall be perceived by the other hinders us to be exposed to the other. Fear of disturbing our idealized Greek image leads us to keep on looking only at the TYPE OF SOCIALIZATION WHICH CAUSES US TO REMEMBER WHAT OUR GOOD SIDE REMEMBERS. We avoid complexity, and transfer into a new growth…being a victim is turned into a tool for exploitation and demonization of the other...but then aren’t we the victims of global powerlessness in the Cyprus situation? Yes and No. Being a victim is confronting a perpetrator, for yes one must admit, and I do, that I am bad as well… We have to acknowledge that it is a human need to see the good and positive things about ourselves but we must not stay there we have to move on and acknowledge the negative in us. I hate generalizations or over simplifications which are characteristics of a conflict culture and mascullinist politics. Becoming aware of these dynamics helps us see the situation in more holistic ways. Our own community is as complex as the other and we have intra-communal tensions too. And we need to trust not only the other community but also our own. We need to experience these values not just declare them. One way to do this is through contacts with the other, both with the ‘xenos’ and the guest, the visitor and the foreigner. As I said we tend to idealize our Greekness and undermine the other’s Turkishness and in such a dynamic we exclude our Cypriotness which is our love for our is-land. We often LOOK AT OURSELVES AS BEING MORE OF A VICTIM THAN THE OTHER. In the end, both sides feel the victim and engage in a competition of whose victimhood is bigger! We get trapped in the condition of victimhood and we both paralyze and furthermore we justify this paralysis…..

Lia: Yes, these are lovely words indeed, and forgive me if this is not the right time to bring it up, I would like to end this dialogue with some facts that Cyprus is a very very small country and has a very important geopolitical situation which means that it doesn't really have the luxury of deciding its own destiny.. we are now victims of our own politicians...

 

 

Maria: Being a victim is a psychologically comforting position. As the psychologist Staub informs us victims are absolved from the need to accept responsibility for their role in the conflict. They are moreover, pre-occupied with the distant and recent past of the conflict and cannot attend to the possibility of a future co-existence. Victims are conscious exclusively of their own pain and cannot empathize with the suffering of the other party and this is what Montville coined as the ‘egoism of victim hood. Conflicts become even more intractable when each side views itself as the only legitimate victim. Reconciliation is a process that redesigns our adversarial relationships so that a society like ours can move from a divided past to a shared future. Surely blaming Europe for the mess on the Cyprus problem does not help us much. I find it a shift in our political culture when president Christofias said we need ‘a solution by the Cypriots for the Cypriots’ and the Turkish Cypriot leader Talat agreed. For me it means to undertake our own responsibility and accountability. We have to come of age. We are both victims and perpetrators (thima and thides) to differing degrees. This is how I feel, it is a brave declaration, Lia mou, not an easy one but it is one that offers hospitality to inclusion, to new ideas, admission to wrong doing and a willingness to risk… to reveal our own badness and I know together through critical engagement can contest myths which kept our communities apart and our land split in a real and psychological sense. Europe can help but we need to do the hard work and remember, the experience of France or the UK with Turkey is very different from ours with Turkey. We have all shared interests, Europeans and non-Europeans and need to dialogue on those. You are raising the issue of ethical politics and ethics in international relations which is another topic to offer hospitality to in a future project. The role of the arts is to help us keep dreaming of new possibilities and open new doors to our thoughts and feelings…. In a nutshell where the ‘xenos’ will become the ‘me’…

 

 

 

 

 

Σε φιλοξενώ σπίτι μου

 

Στο πλαίσιο της θεματικής ενότητας «Σε φιλοξενώ σπίτι μου» εργάζομαι από το 2005. Ετυμολογικά η λέξη φιλοξενώ είναι συνένωση των λέξεων φίλος και ξένος. Στην ελληνική γλώσσα ο φιλοξενούμενος είναι ο ξένος και το πιο σημαντικό, ο ξένος είναι φιλοξενούμενος. Πιο κάτω θα επιχειρήσω να εξηγήσω πως προέκυψε ο τίτλος αυτός.

Μετά το πραξικόπημα του Ιούλη 1974, η Τουρκία εισέβαλε στην Κύπρο χρησιμοποιώντας ως πρόφαση την αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης στο νησί. Έκτοτε η Κύπρος είναι χωρισμένη σε δύο ‘τμήματα’: το νότιο και το βόρειο. Εγώ προσωπικά κατάγομαι από ένα κατεχόμενο χωριό που βρίσκεται πάνω σε μια από τις ψηλότερες πλαγιές της οροσειράς του Πενταδάκτυλου. Το σπίτι μου, των γονιών μου δηλαδή, πωλήθηκε από το κατοχικό καθεστώς χωρίς τη συναίνεσή τους. Μέχρι την άνοιξη του 2003 δεν μπορούσαμε να επισκεφτούμε το κατεχόμενο τμήμα του νησιού και ούτε οι Τουρκοκύπριοι μπορούσαν να περάσουν στο νότιο τμήμα, το ελεγχόμενο από την Κυπριακή Δημοκρατία. Με τη διάνοιξη διόδων της Πράσινης Γραμμής το 2003, πολλοί Ελληνοκύπριοι επισκέπτονται τα σπίτια τους ως φιλοξενούμενοι των Τούρκων ή/και των Τουρκοκύπριων που διαμένουν στα σπίτια τους ενώ τις ίδιες καταστάσεις βιώνουν και οι Τουρκοκύπριοι. Η πραγματικότητα αυτή βιώνεται ως σουρεαλιστική από τους ανθρώπους και των δύο ‘πλευρών’!

 

Σε διάλογο: με τη Δρ. Μαρία Χατζηπαύλου, επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, Επίλυσης Συγκρούσεων και Σπουδών Φύλου του Πανεπιστημίου Κύπρου.

 

Μαρία: Λία, μπορεί να πει κανείς ότι η ελληνική λέξη ξένος είναι προκλητικός όρος που ίσως αναστατώνει και τις δύο πλευρές. Πρόκειται για μια λέξη που κουβαλά ποικίλες έννοιες. Με τη λέξη ξένος οι αρχαίοι έλληνες αναφέρονταν σε ‘τελετουργικούς φίλους’, φιλοξενούμενους, εχθρούς, άγνωστους και άτομα προερχόμενα από άλλη ελληνική πόλη. Εμείς σήμερα εξακολουθούμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη με τον ίδιο τρόπο, αφού εννοούμε κάποιον ο οποίος δεν ανήκει στην κοινότητά μας, κάποιον με τον οποίο δεν έχουμε άμεση σχέση ούτε συναλλασσόμαστε μαζί του (σχέσεις ανταπόδοσης). Ο ξένος αυτός είναι ο ‘άλλος’. Πιστεύω ότι ο όρος ξένος μπορεί να εμπεριέχει όλες τις παρακάτω ερμηνείες: φιλοξενούμενος, οικοδεσπότης, επισκέπτης, άγνωστος, αλλοδαπός, ταξιδιώτης και φίλος. Μεταφορικά συνηθίζουμε να αποκαλούμε κάποιον ξένο όταν αισθανόμαστε ότι δεν τον γνωρίζουμε, δεν τον καταλαβαίνουμε και τον βρίσκουμε απρόβλεπτο: ‘Νοιώθω ξένος μέσα στο ίδιο μου το σπίτι!’ Όσοι έχουν την οικονομική άνεση, διαθέτουν στο σπίτι τους ειδικό δωμάτιο για τους ξένους, έναν άνετο και φιλόξενο χώρο που θα βοηθήσει τον ξένο να νοιώσει άνετα ανάμεσα στην οικογένεια. Το γεγονός αυτό συνδέεται και με την Ιουδο-Χριστιανική παράδοση (και όχι μόνον) σύμφωνα με την οποία οι πιστοί καλούνται να είναι φιλόξενοι απέναντι στους άγνωστους αφού υπήρξαν και αυτοί άγνωστοι κάποια στιγμή. Πιστεύω ότι σε μια κοινωνία βαθιά μοιρασμένη, η περιπλοκότητα των εννοιών που εμπεριέχονται στις λέξεις ξένος και φιλοξενία συνδέεται και με την περιπλοκότητα και τις διφορούμενες έννοιες που εκφράζεις μέσα από το έργο σου «Σε φιλοξενώ σπίτι μου».

Οι Ελληνοκύπριοι θα το έβρισκαν παρατραβηγμένο εάν αποκαλούσε κανείς τους Τούρκους εισβολείς φιλοξενούμενους αφού δεν προσκλήθηκαν στο νησί, παρόλο που κάποιοι Τουρκοκύπριοι τους είχαν καλωσορίσει ως ‘ελευθερωτές’. Χρησιμοποίησαν τη δύναμη των όπλων αλλά και το δικαίωμα (άρθρο 4 της Συμφωνίας Εγγύησης του 1960) να επαναφέρουν τη συνταγματική τάξη. Μόνο που τα στρατεύματα έφεραν το θάνατο, χώρισαν τον πληθυσμό, έκαψαν τη γη και κατέστρεψαν τους ιερούς μας χώρους (σπίτια, εκκλησίες, κοιμητήρια, αρχαιολογικούς χώρους κτλ). Από την άλλη, οι Τουρκοκύπριοι νοιώθουν ότι είναι οι Ελληνοκύπριοι που το 1963-67 ‘κατέστρεψαν το χώρο τους’, οδηγώντας τους σε θύλακες. Επίσης ότι το 1974 Έλληνες εξτρεμιστές σκότωσαν όλους τους Τουρκοκύπριους άνδρες στο χωριό Τόχνη και 126 ανθρώπους όλων των ηλικιών σε τρία χωριά της Αμμοχώστου, τους οποίους στη συνέχεια έθαψαν σε μαζικούς τάφους που αργότερα εντόπισαν άνδρες των Ηνωμένων Εθνών. Έχει χυθεί πολύ αίμα στο νησί αυτό. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι εμείς, οι ντόπιοι (σε αντίθεση με ανθρώπους από άλλες χώρες), είμαστε ‘επισκέπτες/ξένοι’ στα σπίτια που χάσαμε; Αυτή είναι κατά την άποψή μου η απορία/το παράδοξο της έννοιας της φιλοξενίας όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, στη μοιρασμένη Κύπρο. Στα πλαίσια αυτά, η φιλοξενία αποτελεί ρίσκο αφού δεν είναι αποτέλεσμα πρόσκλησης και καλωσορίσματος. Όπως έχω πει και προηγουμένως η κάθε πλευρά έχει τα δικά της ξεχωριστά σημεία αναφοράς. Εν τούτοις, όσοι δεν βιώνουν την κατάστασή μας, οι ξένοι δηλαδή, θα μπορούσαν να σχολιάσουν πως ο τίτλος «Σε φιλοξενώ σπίτι μου» αντανακλά τη Μεσογειακή φιλοξενία! Σύμφωνα με τον Derrida φιλοξενία είναι το να καλωσορίζει κανείς τον Άλλον ανεπιφύλακτα, όποιος και αν είναι αυτός, χωρίς να του ζητά έγγραφα, χωρίς να θέλει να ξέρει το όνομά του, να δει το διαβατήριο του ή να μάθει για τη ζωή του άλλου. Συνεχίζει λέγοντας ότι «πρέπει να ανοίξω στον Άλλον τις πόρτες μου, το σπίτι μου, τη γλώσσα μου, την κουλτούρα μου, το έθνος μου, το κράτος μου, τον εαυτό μου». Με άλλα λόγια, με το να κρατάμε την πόρτα μας ανοιχτή στον άλλον είμαστε προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουμε οτιδήποτε αφού η άφιξή του είναι απρόβλεπτη. Αυτό είναι ένα θέμα που αξίζει να το εξετάσουμε. Όπως ανέφερα και προηγουμένως, ένας φιλοξενούμενος/ξένος πιθανόν να θεωρηθεί βάρος και η άφιξή του να αποτελέσει εισβολή στη ζωή μας ειδικά σε ένα σπίτι το οποίο διεκδικείται τόσο από τον οικοδεσπότη όσο και από τον επισκέπτη. Όταν για παράδειγμα επισκέπτομαι το σπίτι των γονιών μου στο βορρά, στην επαρχία Κερύνειας, τα πράγματα γίνονται χειρότερα αφού συνειδητοποιώ ότι δεν είναι μόνο το ότι το χώρο καταλαμβάνουν άγνωστοι από άλλη χώρα (Τούρκοι της Βουλγαρίας), οι οποίοι δεν νοιάζονται για τα δικά μου βιώματα και συναισθήματα αλλά ότι βιώνω αυτό το δίλημμα. Χωρίς να το γνωρίζουν, οι άγνωστοι αυτοί έχουν εισβάλει στις μνήμες μου, στο προσωπικό μου κόσμο τον οποίο ποτέ δε θα μπορέσουν να κατανοήσουν. Φθάνοντας εκεί, τους βρίσκω να χρησιμοποιούν όλα όσα εγώ δε δικαιούμαι να χρησιμοποιήσω λόγω της δύναμης των όπλων. Οργίζομαι, αμφιταλαντεύομαι, στεναχωριέμαι, νιώθω αμηχανία, ζηλεύω τον άλλον και συνεχίζω να ελπίζω ότι θα έρθει εκείνη η μέρα όπου θα ξεκαθαριστεί το τι πάει να πει ‘φιλοξενία’ όταν εγώ, ο νόμιμος ιδιοκτήτης, νοιώθω ξένος και εισβολέας!

Λία: Για την ακρίβεια η έννοια της ‘φιλοξενίας’ προϋπήρχε του Χριστιανισμού. Στην αρχαία Ελλάδα οι άνθρωποι όφειλαν να δείχνουν φιλοξενία στους ταξιδιώτες και πίστευαν ότι τους αιφνιδίαζαν κατά καιρούς οι θεοί ντυμένοι ως θνητοί για να ελέγξουν αν ήταν φιλόξενοι. Εν τούτοις, συμφωνώ στο ότι το να επιχειρεί κανείς να βρει την κατάλληλη ορολογία για τα θέματα αυτά στον τόπο μας είναι σαν να αποπειράται να διασχίσει ναρκοπέδιο αφού οι σημασίες είναι ποικίλες όπως και τα πολιτικά υπονοούμενα. Έχεις δίκιο όταν λες ότι ο καθένας έχει τα δικά του σημεία αναφοράς είτε αυτά είναι ιδεολογικά, χρονολογικά, ένα βαθύ τραύμα, μια αδικία κτλ.

Για παράδειγμα, σε ένα από τα πρότζεκτ μου απέστειλα στους ανυποψίαστούς μου φίλους την πρώτη ιδέα μιας νέας μου δουλειάς την οποία σκεφτόμουν πώς να ονομάσω. ‘1020 χμ²’ ή ‘Κατεχόμενο Βουνό’. Όσο αφορά την πρώτη ιδέα χρησιμοποίησα τις λέξεις ‘κλεμμένο βουνό’. Ακολούθως έλαβα απαντήσεις όπως ‘το βουνό ανήκει μόνο στον εαυτό του’ και σχόλια για το πόσο μη πολιτικά ‘ορθή’ ήμουν με τη χρήση της λέξης ‘κλεμμένο’. Όταν στη συνέχεια απέστειλα τη δεύτερη ιδέα (την οποία είχα δουλέψει παράλληλα με την πρώτη) με πολιτικά ‘ορθή’ διατύπωση, όλοι καθησυχάστηκαν -όπως ήταν αναμενόμενο- αφού δεν ήμουν ‘εθνικίστρια’, ούτε επηρεασμένη από την ‘προπαγάνδα’ αλλά αντιθέτως, ένας λογικός άνθρωπος της τέχνης, επηρεασμένη από το ‘πνεύμα επαναπροσέγγισης των καιρών’.

Το πείραμα αυτό, με τις διπλές του έννοιες, φανερώνει μια σύγχυση για το πώς προχωρούμε?? Αποδεχόμαστε το status quo και ότι δεν θα υπάρξει επιστροφή στους Ελληνο-κυπριους ?? Ξέρουμε πραγματικά τι θέλουμε πια??

Μαρία: …και ταυτόχρονα θα πρέπει να είμαστε αυθεντικοί. Η διαμάχη και η πόλωση Λία, όπως η διχοτομία του ‘εμείς’ και οι ‘άλλοι’, οδηγεί στην αυτό-λογοκρισία τόσο των καλλιτεχνών όσο και όλων των σκεπτόμενων πολιτών. Μοιάζει με μια ‘δικτατορία του μυαλού’ όπως θα την ονόμαζε ο Bachelard. Μια δικτατορία δηλαδή που παγώνει τη φαντασία και αποκλείει τη δημιουργία νέων σχέσεων και οραμάτων για δράση, νέων δηλαδή δυνατοτήτων για σκέψη και οράματα. Αυτό που περιέγραψες αποτελεί μια μορφή πολιτικής και πολιτιστικής βίας η οποία εναντιώνεται στο δικαίωμα της ανακάλυψης νέων ποιητικών μορφών υλικότητας, ειδικά όταν πρόκειται για μια διχοτομημένη κοινωνία που χαρακτηρίζεται από διαμάχες και οικονομική εκμετάλλευση. Αισθάνομαι οργή και θλίψη όταν διασχίζω το ποικιλόμορφο οροπέδιο του Πενταδάκτυλου, το οποίο φιλοξένησε μεσαιωνικά κάστρα και θρύλους, όταν αντικρίζω τις τρύπες που έχουν διανοιχθεί στο αρχαίο αυτό βουνό που μετατρέπεται σε πέτρες και χώμα, υλικά που χρησιμοποιούνται για την ανέγερση επαύλεων και σπιτιών σε Ελληνοκυπριακή γη που στη συνέχεια θα αγοραστούν από άγνωστους και ξένους. Ξέρω ότι έχουν διαμαρτυρηθεί για την καταστροφή αυτή τόσο Τουρκοκύπριοι όσο και Ελληνοκύπριοι ακτιβιστές. Όμως υπάρχει και μια άλλη πραγματικότητα: αυτοί οι ξένοι/αγοραστές δε νοιάζονται ούτε για την καταστροφή του Πενταδάκτυλου, ούτε για τους εισβολείς, ούτε για την παρουσία του κατοχικού στρατού, ούτε για τα δικαιώματα των ντόπιων. Ενδιαφέρονται μόνο να αποκτήσουν ένα φθηνό σπίτι με θέα. Είναι εξάλλου ‘ξένοι’. Μπορούμε άραγε να καλωσορίσουμε τους ξένους αυτούς ως επισκέπτες ή τους βλέπουμε ως νέους εισβολείς; Κάθε πλευρά αντιδρά διαφορετικά. Αυτή αποτελεί ακόμη μια ‘απορία’, μια αμφιλεγόμενη κατάσταση την οποία θα πρέπει να αναλύσουμε…

Λία: Για κάποιους είναι λες και η εισβολή δεν συνέβη ποτέ! Βλέπω τουρίστες να κάνουν ηλιοθεραπεία δίπλα από την απαγορευμένη πόλη-φάντασμα με τα ετοιμόρροπα της κτίρια και δε φαίνεται να τους επηρεάζει η κατάσταση! Για κάποιους είναι λες και η εισβολή δεν συνέβη ποτέ! Βλέπω τουρίστες να κάνουν ηλιοθεραπεία δίπλα από την απαγορευμένη πόλη-φάντασμα με τα ετοιμόρροπα της κτίρια και δε φαίνεται να τους επηρεάζει η κατάσταση! Ζούμε σε μια ατελή εκκρεμότητα...

Μαρία: Είναι φορές που νοιώθω ότι και οι δύο πλευρές μπλεκόμαστε σε διάφορες ορολογίες όπως εισβολή, επιχείρηση ειρήνης, κατοχή, απελευθέρωση, κατεχόμενες και ελεύθερες περιοχές, ψευδοκράτος, ψευδοαστυνομία, όλα ψευδό κτλ. Τα γεγονότα συνέβησαν όμως οι ερμηνείες ποικίλουν. Είναι αυτή η ποικιλία των ερμηνειών που μας διχάζει και που κατά συνέπεια ενδυναμώνει τις διαφορές αυτές που εμείς θέλουμε να ξεφορτωθούμε. Σε μια κοινωνία όπου επικρατεί η σύγκρουση και η πολιτική αστάθεια η δημοκρατία λειτουργεί διαφορετικά αφού βασίζεται στις ανάγκες του κάθε αντίπαλου και προδιαγράφει, όπως είπες προηγουμένως, τι είναι ‘πολιτικά ορθό’ και τι είναι ‘πατριωτικό’ και ‘προς το καλύτερό μας συμφέρον’. Το ερώτημα όμως είναι, ποιός ορίζει τα πλαίσια για την ερμηνεία των πιο πάνω; Μια χούφτα από ελίτ άνδρες πολιτικούς. Και όμως εμείς καλούμαστε να συμμορφωθούμε. Μου φαίνεται ότι η κατάσταση αυτή είναι αποτέλεσμα της πατριαρχικής και μιλιταριστικής τάξης πραγμάτων και ότι βιάζει το νοητικό μας τοπίο. Η πραγματικότητα είναι όντως σουρεαλιστική αλλά είναι ταυτόχρονα και επικίνδυνη αφού αντιτίθεται του πλουραλισμού και της ποικιλομορφίας των ιδεών μέσα από τις οποίες θα μπορούσαμε να αντιληφθούμε τις καταστάσεις. Στην Κύπρο βιώνουμε τέτοια φαινόμενα κατά τη διάρκεια περιόδων κρίσης, όπως για παράδειγμα την περίοδο πριν και μετά από το δημοψήφισμα του 2004. Όταν εγώ ψήφισα ‘ναι’ στο δημοψήφισμα κατέληξα να νοιώθω παραμερισμένη, ξένη, ‘προδότρια’ (βλέπε πόσο εύκολα χρησιμοποιούμε τόσο βαριούς χαρακτηρισμούς σε περιόδους διαμάχης) στην ίδια μου την κοινότητα. Τα αισθήματα μοναξιάς που βίωσα ήταν ιδιαίτερα έντονα.

 

Λία: Από την άλλη μεριά, εγώ, θέλοντας να κρατήσω τους τόνους μου χαμηλούς και να παραμείνω αμέτοχη δημοσίως, δυσκολεύτηκα να μην μου αποδώσουν χαρακτηρισμούς οι γύρω μου. Τελικά τόσο η ομάδα του ‘ναι’ όσο και αυτή του ‘όχι’ με θεώρησαν αντίπαλο. Δεν υπήρχε χώρος για τους ενδιάμεσους: «είτε είσαι μαζί μας ή με τους άλλους». Η δική μου προσπάθεια τότε όπως και τώρα, ήταν να καταγράφω και όχι να συμμετέχω, να δηλώνω το αυτονόητο και όχι να εκφράζω τα προσωπικά μου συναισθήματα. Μέσα στο πνεύμα αυτό είναι κοινώς αποδεκτό ότι ο κατοχικός στρατός πρέπει να αποχωρίσει. Η ζωή σε μια χώρα με τόσους στρατούς τον 21ο αιώνα είναι μια εντελώς παράλογη κατάσταση.

 

Μαρία: Συμφωνώ ότι η ελευθερία της έκφρασης βρίσκει εμπόδια επειδή, όπως ανέφερα και προηγουμένως, σε περιόδους διαμάχης η δημοκρατία βασίζεται στο ‘εθνικό συμφέρον’ όπως αυτό ορίζεται από την εξουσία. Τόσο η εικόνα της δημοκρατίας όσο και της ελευθερίας κτίζονται σε εθνικό επίπεδο και από τις δύο πλευρές. Ένα παρόμοιο συμβάν έλαβε χώρα στην άλλη ‘πλευρά’. Στο βόρειο τμήμα της Λευκωσίας μια ομάδα Τουρκοκυπρίων νέων της αριστεράς, έγραψε πρόσφατα πάνω σε τοίχο «ο Τούρκικος στρατός πρέπει να αποχωρίσει». Οι άνδρες αυτοί συνελήφθησαν και δικάστηκαν. Είμαι σίγουρη ότι δε γνωρίζουμε την καθημερινή πραγματικότητα και τις προκλήσεις που βιώνει ο διπλανός μας αφού εάν γνωρίζαμε περισσότερα ο ένας για τον άλλο θα μπορούσαμε να διαλύσουμε τους φραγμούς που υπάρχουν και που δημιουργήθηκαν από της άγνοια και να ξεκινήσουμε έναν διάλογο που θα αποσκοπεί σε αμοιβαία ωφελήματα. Μέσω ενός τέτοιου διαλόγου θα μπορούσαμε να ξεπεράσουμε τόσο τις εδαφικές ανωμαλίες που μας περιβάλλουν όσο και τα νοητικά εμπόδια που δεν μας επιτρέπουν να βιώσουμε όλα εκείνα τα ‘ανοίγματα’ τα οποία αναφέρει ο Derrida…

 

Λία: Είναι πολλές φορές που πιάνω τον εαυτό μου να υποφέρει από αυτό που αποκαλώ «Κατεσταλμένο εδαφικό άγχος» (Suppressed territorial anxiety). Το εδαφικό άγχος δεν αφορά μόνο τη γη. Με απασχολεί και η νοητική και η σωματική μου ακεραιότητα. Το γεγονός αυτό είναι άμεσα συνδεδεμένο με την προσπάθειά μου να καταγράφω τα γεγονότα που διαδραματίζονται γύρω μου και που επιδρούν άμεσα πάνω μου. Δεν μπορώ άλλωστε να παραμένω ουδέτερη αφού ο περίγυρός μου αρνείται να με δει ως ουδέτερη. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι η Κύπρος αποτελεί κομμάτι της Μέσης Ανατολής, περιοχή που και αυτή βρίσκεται σε αναβρασμό όλα αυτά τα χρόνια και αυτό αναπόφευκτα μας επηρεάζει όλους εδώ.

 

Μαρία: Την εισβολή αυτή την νοιώθω και εγώ σωματικά. Η διαμάχη και η βία διεισδύει βαθιά στον εσωτερικό μας κόσμο. Πιστεύω ότι οι γυναίκες αντιλαμβάνονται τις επιδράσεις της σύγκρουσης στο σώμα τους περισσότερο από ότι οι άντρες. Το γεγονός αυτό το δείχνουν και διάφορες έρευνες – τα σώματα μας γίνονται και αυτά ‘εμπόλεμες ζώνες’ τόσο κατά τη διάρκεια συγκρούσεων όσο και μετά από συγκρούσεις. Ο εθνικισμός χρησιμοποιεί τη ‘θηλυκότητα’ για να εξυπηρετήσει τους δικούς του σκοπούς. Σε εθνικές συγκρούσεις οι γυναίκες παίρνουν διαφορετικούς ρόλους από αυτούς που παίρνουν οι άνδρες. Οι γυναίκες προβάλλονται πάνω σε αφίσες, σε τηλεοπτικές εκπομπές και σε ειδήσεις  ως η προσωποποίηση της οδύνης, του πόνου και της απώλειας σαν να είναι μόνο αυτές που υποφέρουν και όχι και οι άντρες. Οι άντρες αντιθέτως παρουσιάζονται ως οι ‘πληγωμένοι ήρωες’ ή οι μάρτυρες που θυσίασαν τις ζωές τους για την πατρίδα και για τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Οι γυναίκες-θύματα βιασμού σε πολέμους αντιμετωπίζονται ως ντροπή ή ως θύματα, αλλά ποτέ ως ‘ηρωίδες’. Αυτό εννοώ όταν λέω ότι η σύγκρουση και ο πόλεμος συνδέονται με το φύλο. Θυμάμαι τα εργαστήρια επίλυσης συγκρούσεων στα οποία συμμετείχα. Οι συναντήσεις πραγματοποιούνταν στη νεκρή ζώνη και οι Τουρκοκύπριοι έρχονται από το βορρά ενώ εμείς από το νότο. Τότε ένοιωθα το σώμα μου να μοιράζεται και πονούσα. Υπέφερα από άσχημους πονοκέφαλους. Όταν ήμασταν όλοι μαζί σε μια αίθουσα και δουλεύαμε προσπαθώντας να βάλουμε σε μια τάξη τις πολλαπλές ιστορίες του παρελθόντος μας, ένοιωθα το σώμα μου να γίνεται πάλι ένα και ανάπνεα άνετα. Όταν όμως έφτανε η στιγμή που θα επιστρέφαμε εμείς στο νότο και οι Τουρκοκύπριοι στο βορρά, ένοιωθα ένα μεγάλο κουβάρι στο στήθος και το σώμα μου πάλι μοιραζόταν και γινόταν ασήκωτο. Αργότερα, όταν άνοιξαν τα σημεία ελέγχου κατά μήκος της Πράσινης γραμμής, το σώμα μου ξαναγινόταν ελαφρύ, σαν να έκανε χώρο για επανασύνδεση και για νέες αποφάσεις σε σχέση με την έννοια της φιλοξενίας και των συνόρων. Αντιλαμβάνομαι λοιπόν τις αντιδράσεις που δημιουργεί στο σώμα σου η ‘ασθένεια’ του ‘κατεσταλμένου εδαφικού άγχους’. Πώς όμως αντιλαμβάνεσαι το ρόλο σου ως καλλιτέχνη που βιώνει αυτήν την κατάσταση;

 

Λία: Οι καλλιτέχνες που ζουν σε ασταθείς και βασανισμένες χώρες πάντα βρίσκουν έναν τρόπο να εκφραστούν. Εγώ προσωπικά προσπαθώ να ρίχνω φως πάνω στις καταστάσεις… Το Κυπριακό πρόβλημα δεν μπορεί βεβαίως να λυθεί όπως άλλωστε όλες σχεδόν οι συγκρούσεις. Δεν θα υπάρξει ποτέ μια απλή και ξεκάθαρη απάντηση. Το να επιχειρεί κανείς να συμβάλλει στα πράγματα είναι όμως σημαντικό και εγώ προσπαθώ να το κάνω μέσα από τη μόνη γλώσσα που γνωρίζω, τη γλώσσα της τέχνης με την οποία προσπαθώ να ρίχνω φως στην κατάσταση. Θέτω συνεχώς ερωτήσεις που πολλές φορές έχουν να κάνουν με την έννοια της εξουσίας η οποία αντανακλάται στα έργα μου. Αυτό που κάνω συνδέεται με το γεγονός ότι ζω και εργάζομαι σε αυτό το νησί και συνεπώς βλέπω τις καταστάσεις από την οπτική γωνία του ντόπιου… Με τον τίτλο ‘σε φιλοξενώ σπίτι μου’ προκαλώ με ήπιο τρόπο τον θεατή να προβληματιστεί για την πολιτική κατάσταση της Κύπρου σήμερα. Τα έργα μου μιλούν από μόνα τους, δεν κρύβουν γρίφους ούτε περιπλοκότητες ούτε μυστικά μηνύματα. Ακόμα και οι τίτλοι των έργων μου αποκαλύπτουν το συλλογισμό που βρίσκεται πίσω από αυτά.

 

Μαρία: Λειτουργούν όλα αυτά τα στρώματα διαλόγων και διεκδικήσεων με αφετηρία το λόγο, όπως φανερώνει και η λέξη ‘φιλοξενώ’ παράγωγο των λέξεων ‘φίλος’ και ‘ξένος’. Τις λέξεις αυτές περιβάλλει ένας ολόκληρος κόσμος στον οποίο ανήκει και η δική σου φράση ‘Σε φιλοξενώ σπίτι μου’. Νομίζω ότι ζώντας σε αυτό το νησί πάντα θα αναρωτιόμαστε ποιος είναι ο φιλοξενούμενος, ποιος ο οικοδεσπότης, ποιος ο επισκέπτης, ποιος ο εχθρός ή ο ανεπιθύμητος ξένος. Η μεγαλύτερη πρόκληση για μένα είναι το να υπερβούμε κάθε είδους σύνορο – κυρίως νοητικό και ψυχολογικό- και να νοιώσουμε ελεύθεροι να συλλάβουμε εξ αρχής έναν καινούργιο κόσμο. Έναν κόσμο που παρόλο που δεν μπορούμε σήμερα να τον αντιληφθούμε αφού είμαστε εγκλωβισμένοι  στην ‘εγωιστική μας θυματοποίηση’ θα μπορέσουμε να τον οραματιστούμε μέσα από τη δημιουργική έκπληξη. Πιστεύω στη δουλειά σου Λία, επειδή ενώ ξεκινάς από τα προσωπικά σου βιώματα, μεταδίδεις και συλλογικές εμπειρίες και συνδέεις την πολιτική με την αισθητική. Πες μου τώρα, η δουλειά σου με τίτλο ‘Δεν θα υπάρξει επαναπατρισμός’ (There will be no homecoming), υποδηλώνει δυσπιστία για μια ενδεχόμενη λύση στο κυπριακό πρόβλημα;

Λία: Όταν δούλευα το έργο αυτό είχα στο μυαλό μου τον πατέρα μου, ηλικίας 87 ετών που γεννήθηκε σε ένα χωριό στον Πενταδάκτυλο. Περιμένει από το 1974 την επιστροφή του στο σπίτι του. Πολλοί από τους φίλους του έχουν πεθάνει στην αναμονή. Η δουλεία μου είναι κατά κάποιο τρόπο αυτοβιογραφική.

 

Μαρία: Όντως, η σύγκρουση που υπάρχει εδώ και δεκαετίες και η μη λύση αναπόφευκτα έχουν ως συνέπεια τη σταδιακή εξαφάνιση της προηγούμενης γενιάς η οποία φεύγει με άσβηστη τη φλόγα της επιθυμίας για επιστροφή και ταφή στα κοιμητήρια των χωριών της, στα οποία θάφτηκαν πριν από την βίαιη εισβολή οι πρόγονοι της. Και οι δύο μου γονείς γεννήθηκαν σε ένα χωριό που απολαμβάνει το δροσερό αέρα του Πενταδάκτυλου και το αεράκι που έρχεται από τη θάλασσα της Κερύνειας. Οι γονείς μου έχουν αποβιώσει και οι δύο – ο πατέρας μου προτού ανοίξουν τα οδοφράγματα και η μητέρα μου ένα χρόνο και τρεις μήνες αργότερα. Υπέφεραν και οι δύο από την ασθένεια της ‘μη επιστροφής’. Όταν πέθανε ο πατέρας μου, δεν μπορέσαμε να τον θάψουμε στο κατεχόμενο του χωριό όπως ήταν η επιθυμία του και έτσι ο Τουρκοκύπριός μου φίλος, ο Sefgul μαζί με κάποιες γυναίκες φίλες, έφεραν χώμα από το χωριό του σε μια πλαστική σακούλα. Έτσι ο πατέρας μου θάφτηκε στο ‘ξένο’ αλλά ‘φιλόξενο’ χώμα, μαζί με λίγο χώμα από το τόπο του. Η πράξη αυτή ήταν για μένα πολύ συγκινητική και συμβόλιζε την προσπάθεια να αντιμετωπίσουμε αυτό που προηγουμένως ονόμασες ‘κατεσταλμένο εδαφικό άγχος’. Ο φίλος μου ο Sefgul έγραψε ένα πολύ συγκινητικό άρθρο με τίτλο «Αφού δεν μπορούμε να θάψουμε τους νεκρούς μας ας μοιραστούμε το χώμα» σε μια Τουρκοκυπριακή εφημερίδα. Ο κατοχικός στρατός δεν τους επέτρεψε να παραστούν στην κηδεία του πατέρα μου. Η μητέρα μου απεβίωσε προτού καταφέρω να την πάρω να επισκεφτεί το χωριό και το σπίτι της όπως της είχα υποσχεθεί. Την πρώτη μου επίσκεψη στο βορρά και στο χωριό μου την είχα αφιερώσει στην μνήμη των γονιών μου. Εμείς Λία, είμαστε ζωντανές και είμαστε σε θέση να δημιουργήσουμε νέες πιθανότητες και να φανταστούμε νέες πραγματικότητες που θα αμφισβητήσουν κάθε είδους σύνορα είτε αυτά είναι εδαφικά, συναισθηματικά, σωματικά, εθνικά, πολιτιστικά, θρησκευτικά ή σχετικά με το φύλο. Ξέρεις, έχω την εντύπωση ότι θα πρέπει να προσφέρουμε φιλοξενία και στον ίδιο μας τον εαυτό, να περιποιηθούμε το αυθεντικό μας ‘είναι’ και όχι μόνο να δείχνουμε υπευθυνότητα και φροντίδα προς τους Άλλους …

Λία: Ως Κύπρια που είμαι αναρωτιέμαι πάντα αν Φταίμε άραγε εμείς  που δεν καταφέραμε να λύσουμε το κυπριακό πρόβλημα; Φταίμε που δεν καταφέραμε να συμφιλιωθούμε τόσα χρόνια; Είμαστε η γενιά της ήττας, ...είμαστε η γενιά που δέχτηκε το πιο καίριο κτύπημα, χάσαμε τον πόλεμο και εξακολουθούμε να χάνουμε έδαφος κάθε μέρα! Για χρόνια μαθαίναμε στο σχολειό ότι είμαστε τα θύματα.

 

Μαρία:  Το κλισέ που διατυπώνεται συνήθως είναι ότι ‘δεν φταίει ποτέ μόνο ο ένας, φταίνε όλοι’. Ο συλλογισμός αυτός όμως δεν είναι όσο χρήσιμος όσο πίστευα παλαιότερα. Τόσο το ερώτημα όσο και η απάντηση είναι επικίνδυνα επειδή οδηγούν σε μια περιοριστική κατάσταση του ‘είτε….ή’. Οι απαντήσεις σε τέτοιου είδους ερωτήσεις είναι επικίνδυνες αφού εάν απαντήσουμε ‘δε φταίμε εμείς’ τότε θα ικανοποιηθούμε και θα νοιώσουμε ότι απαλλασσόμαστε από κάθε ευθύνη. Εάν ‘φταίει ο ‘Άλλος’, όποιος και αν είναι αυτός -φανταστικός ‘άλλος’ ή αληθινός- τότε καταλήγουμε σε μια κατάσταση όπου προσπαθούμε να καταλογίσουμε ευθύνες. Και στις δύο περιπτώσεις όμως αυτό που μας ενδιαφέρει πραγματικά, δηλαδή μια λύση στο πρόβλημα, δεν το καταφέρνουμε. Πιστεύω ότι είναι πιο παραγωγικό να διερωτηθούμε το εξής: Πώς θα μπορούσαμε να αποδεχτούμε το γεγονός ότι μοιραζόμαστε το ίδιο πρόβλημα και όχι το πρόβλημα ‘το δικό μας’ ή των ‘άλλων’. Και οι δύο πλευρές έχουν ιδιοκτησίες. Εμένα δεν με ενδιαφέρει πως με βλέπουν οι εξωτερικοί παράγοντες αλλά με απασχολεί το πώς αντιλαμβάνομαι τον ίδιο μου τον εαυτό. Η σχέση μας με τους ‘εξωτερικούς παράγοντες’ ή τους ‘ξένους’ είναι κάπως σχιζοφρενική. Από τη μια ζητάμε από τους ξένους να μας βοηθήσουν και να παρέμβουν και από την άλλη τους κατηγορούμε για την απάθειά τους. Η αντίληψη αυτή πρόκειται για ψυχολογικό και πολιτικό βόλεμα. Είναι επίσης σημαντικό να διερωτηθούμε το γιατί μας βλέπουν ως αποτυχημένους. Τι έχουμε κάνει ή τι θα μπορούσαμε να κάνουμε που δεν έχουμε κάνει; Ένα θέμα που πιστεύω ότι είναι σημαντικό και που δεν του έχουμε δώσει ακόμη τη δέουσα σημασία είναι αυτό που ονομάζω συλλογική κοινωνικοπολιτική αντίσταση η οποία έχει να κάνει με βαθύτερα ζητήματα που δε συζητιούνται. Ζητήματα όπως οι αμοιβαίες πράξεις κτηνωδίας, τα τραύματα, αισθήματα αποκλεισμού, η ενδοκοινοτική βία και οι σκοτωμοί, ο πόνος, η ενοχή και οι ανισσόροπη έκφραση ισχύος. Αυτά βρίσκονται στη ρίζα του παγόβουνου και η συμφιλίωση είναι μια διαδικασία που χρειάζεται χρόνο, θα πρέπει να σχεδιαστεί με επαγγελματικό τρόπο και να μη μείνει στα χέρια μερικών ατόμων όπως έγινε με τη διάνοιξη των οδοφραγμάτων. Το άνοιγμα αυτό θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ένα πεδίο για νέες πολιτικές πρωτοβουλίες και ευκαιρία για την έκφραση φιλοξενίας με σκοπό τη μελλοντική συνύπαρξη. Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι αγνοώ την αποικιοκρατία, τα συμφέροντα των εξωτερικών παραγόντων ή τον εθνικισμό, αυτά τα θεωρώ δεδομένα. Αυτό που με ενδιαφέρει περισσότερο όμως είναι το τι κάνουμε ως κοινότητα και ως κοινότητες. Θα πρέπει να αναπτύξουμε ένα νέο διάλογο με τους εαυτούς μας και τους άλλους αφού όλοι γνωρίζουμε ότι έχουμε διάφορους εαυτούς και διάφορες ταυτότητες που είναι ρευστές, εύπλαστες και πορώδεις. Η πρόκληση, όπως την αντιλαμβάνομαι, είναι να διερωτηθούμε κατά πόσο θα μπορούσαμε να συγκροτήσουμε ένα ‘εμείς’ ενώ ταυτόχρονα να αξιολογήσουμε τη σύνδεσή μας με τους ‘άλλους’ αλλά και την αίσθηση της ευθύνης που θα βασίζεται στον αναπόφευκτο ‘Άλλο’, τον ‘ξένο’. Έχουμε ανάγκη ο ένας τον άλλο και ο δρόμος που έχουμε μπροστά μας είναι μακρύς.

 

Λία: Αλλάζοντας θέμα Μαρία, ποια είναι η γνώμη σου για την απόφαση της κυπριακής κυβέρνησης να αναθεωρήσει τα σχολικά βιβλία ιστορίας για να ενισχύσει την ειρηνική συμβίωση; Πολλοί είναι της άποψης ότι το βήμα αυτό θα ευνουχίσει την Ελληνική μας κληρονομιά.

Μαρία: Υπάρχουν πολλές ιστορίες όπως επίσης και πολλά βιβλία ιστορίας. Νομίζω ότι πολλοί άνθρωποι ταυτίζουν την Αλήθεια με το εθνικό εγχειρίδιο ιστορίας. Αυτή είναι μια πολύ στενόμυαλη θεώρηση των πραγμάτων. Όπως γνωρίζουμε, κάθε κράτος χρησιμοποίει την εκπαίδευση για να προωθήσει τα εθνικά ιδεώδη και τις αξίες και να τα μεταφέρει στις επόμενες γενεές. Σε κοινωνίες στις οποίες επικρατεί σύγκρουση, το εγχειρίδιο της ιστορίας καταγράφει και αναπαράγει την εκδοχή των γεγονότων από την πλευρά του έθνους (ή μόνο της μιας πλευράς). Έχουν γίνει πολλές έρευνες και έχει δοθεί μεγάλη σημασία στην ανάλυση των βιβλίων ιστορίας και άλλων σχολικών βιβλίων σε μοιρασμένες κοινωνίες οι οποίες είτε έχουν ζήσει καταστάσεις σύγκρουσης στο παρελθόν, είτε βιώνουν τη σύγκρουση σήμερα. Διαπιστώνουμε ότι η κάθε πλευρά ερμηνεύει τα γεγονότα με τρόπο που να δοξάζεται και να επευφημείται η ίδια ενώ δαιμονολογεί και προβαίνει σε γενικεύσεις εις βάρος του ‘εχθρού’. Συνεπώς στη νέα γενιά μεταφέρονται μισές αλήθειες και της υποδεικνύεται τι να θυμάται και να αγνοεί αυτά που το κράτος θέλει να ξεχαστούν. Εγώ μεγάλωσα, όπως φαντάζομαι και εσύ Λία, χωρίς να γνωρίζω οτιδήποτε για το πώς βιώσαν οι Τουρκοκύπριοι την περίοδο 1963-1967. Τους θύλακες, τους Τουρκοκύπριους αγνοούμενους, το ρόλο που διαδραμάτισαν οι εξτρεμιστές εθνικιστές της δικής μας κοινότητας, τη στάση του κράτους κατά την περίοδο εκείνη κτλ. Γιατί δεν καταγράφηκαν τα γεγονότα αυτά στα βιβλία της ιστορίας μας; Γιατί αγνοήθηκαν και γιατί αποσιωπήθηκαν τα γεγονότα αυτά που είναι μέρος της πρόσφατής μας ιστορίας; Πιστεύω ότι η πραγματικότητα αυτή δεν έχει να κάνει με τον Ελληνικό μας πολιτισμό ή την πολυπολιτισμική μας κουλτούρα. Όπως είπα και προηγουμένως, θα πρέπει να απελευθερώσουμε τα πεδία της νόησής μας που έχουν να κάνουν με τη φιλοξενία και να αντιληφθούμε και να ερμηνεύσουμε την κυπριακή πραγματικότητα στο σύνολό της. Εάν καταφέρουμε να νοιώσουμε αυτοπεποίθηση για το ποιοί είμαστε, τότε γιατί να υπάρχει αυτός ο φόβος που ανέφερες προηγουμένως; Ο εθνικισμός εμποδίζει την ελεύθερή μας σκέψη και βάζει φραγμούς σε νέες ιδέες και προκλήσεις που θα μας βοηθήσουν να προχωρήσουμε. Πιστεύω ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε τα γεγονότα ή κάποιες πραγματικότητες αλλά μπορούμε να συμπληρώσουμε παγιωμένες ερμηνείες με πολλαπλές αντιλήψεις και ερμηνείες. Νομίζω ότι η ταυτότητά μας δεν έχει διαμορφωθεί, πράγμα που δικαιολογεί  όλον αυτόν το φόβο που εκφράζουν κάποιες ομάδες ανθρώπων αλλά και η Εκκλησία της Κύπρου! Πιστεύω ότι έχουμε σημειώσει πρόοδο από τη δεκαετία του ‘90. Κατά την περίοδο εκείνη έλαβα μέρος σε ένα δικοινοτικό εργαστήρι επίλυσης συγκρούσεων για εκπαιδευτικούς. Στο εργαστήρι αυτό σχεδιάσαμε ένα πρόγραμμα όπου ζητούσαμε από Ελληνοκύπριους μαθητές να αναπτύξουν αλληλογραφία με Τουρκοκύπριους μαθητές στην άλλη πλευρά της Πράσινης Γραμμής για να αναπτυχθούν φιλίες αλλά και για να περιγράψουν οι μαθητές πως οι ίδιοι φαντάζονται τη άλλη πλευρά εφόσον δεν μπορούσαν να συναντηθούν. Πολλοί από τους μαθητές είχαν ήδη αλληλογραφία με παιδιά στην Αμερική και την Αγγλία αλλά όχι με άτομα από τη ίδια τους τη χώρα, τους γείτονές τους. Θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι είχε αντιδράσει τότε ένας βουλευτής ο οποίος έγραψε άρθρο που δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα. Στο άρθρο του αποκαλούσε το πρόγραμμα ‘τον τρίτο Αττίλα που επιχειρεί να αφελληνίσει τη νεολαία’. Πιστεύω ότι υπήρχε φόβος τότε για το πώς θα αντιδρούσαν οι μαθητές αυτοί όταν θα άκουγαν για τον πόνο του άλλου όπως ακούν για το δικό τους. Το να γνωρίζουν οι μαθητές αυτοί τον πόνο του ‘άλλου’ θα τους καθιστούσε άραγε λιγότερο πατριώτες; Νομίζω ότι θα πρέπει να αναπτύξουμε ένα νέο ηθικό πλαίσιο όσον αφορά τις συλλογικές μνήμες! Είναι συνεπώς ολοφάνερο ότι έχουμε πολύ δουλειά μπροστά μας παρόλο που έχουμε πετύχει πολλά αν σκεφτούμε ότι μπορούμε να συζητούμε τα θέματα αυτά δημοσίως και να αντιμετωπίζουμε τις παραλείψεις και των δύο πλευρών.

 

 

Λία: Θα ήθελα να θίξω το θέμα ‘Αγάπη, Συμπάθεια’ και ‘Αγάπα τον πλησίον σου’. Πολλοί είναι αυτοί που πιστεύουν ότι η στασιμότητα αυτή οφείλεται στην έλλειψη της αγάπης και της επικοινωνίας προς το γείτονα. Θα είμαστε για πάντα γείτονες και ότι συμβαίνει στην μια πλευρά θα επηρεάζει έμμεσα την άλλη. Ας μη ξεχνούμε ότι η μοίρα μας είναι κοινή. Αυτά τα αόρατα όρια που βρίσκονται μεταξύ των ανθρώπων που ζουν δίπλα-δίπλα (εκτός από διαφορές ηλικίας/εισοδήματος/εθνικότητας) και που χωρίζουν αυτούς που μένουν σε διαφορετικές περιοχές… Έχουμε χάσει την αγάπη; Έτσι όπως χάσαμε τα σπίτια μας και τις γειτονιές μας, μήπως με τον ίδιο τρόπο αρχίσαμε να κλειδώνουμε τις πόρτες προς τον έξω κόσμο για να μην πληγωθούμε ξανά;

 

Μαρία: Τα συρματοπλέγματα και οι γεωγραφικοί διαχωρισμοί φέρνουν καχυποψία, ανασφάλεια και αποξένωση παρά το γεγονός ότι παλαιότερα συμβίωναν διάφορες κοινότητες στο νησί αυτό. Υπήρχαν στιγμές στην ιστορία του νησιού όπου οι άνθρωποι εργάζονταν μαζί, πάλευαν μαζί, δημιουργούσαν μαζί και διασκέδαζαν μαζί ανεξάρτητα από την εθνικότητα, τη θρησκεία, τη γλώσσα τους… Οι θετικές αυτές στιγμές πρέπει να ξανάρθουν στο προσκήνιο και να διδαχθούν στα σχολεία μας παράλληλα με την ιστορία της βίας που προκάλεσε η κάθε πλευρά. Έχεις απόλυτο δίκιο όταν λες ότι δε γνωρίζουμε τους γείτονες μας, αυτούς που μένουν δίπλα μας πόσο μάλλον αυτούς που βρίσκονται από την άλλη πλευρά του συρματοπλέγματος. Ο πόλεμος του 1974 έπληξε την παράδοση των κοινοτήτων τόσο των χωριών όσο και των πόλεων. Σε προσφυγικούς συνοικισμούς στο νότιο τμήμα του νησιού βρίσκουμε εκτοπισθέντες που κατάγονται από πάνω από σαράντα διαφορετικά χωριά. Στο βόρειο τμήμα έχω επισκεφθεί χωριά στα οποία μένουν Τουρκοκύπριοι που κατάγονται από χωριά στο νότο και σήμερα συμβιώνουν με Τούρκους, έποικους, Κούρδους, Άραβες κτλ. Πώς μπορούν αυτοί να ζήσουν ως κοινότητα όταν δεν εμπιστεύονται ο ένας τον άλλον; Το πρόβλημα δεν είναι μόνο πολιτικό ή δημογραφικό αλλά και κοινωνικό και πολιτιστικό και οδηγεί σε ενδοκοινοτικές προστριβές, βία και ξενοφοβία. Όντως, κλείνουμε τις πόρτες μας επειδή δεν μπορούμε να αντέξουμε την ύπαρξη του ‘άλλου’ και εξακολουθούμε να χτίζουμε φανταστικά τείχη ενώ ταυτόχρονα επιθυμούμε να εξαφανίσουμε τα φυσικά τείχη που μας περιβάλλουν.

Πραγματικά, ένα από τα προβλήματά μας είναι το ότι δεν αγαπήσαμε το νησί μας ανεπιφύλακτα. Δεν είμαι σίγουρη εάν εμείς ως λαός αγαπήσαμε αρκετά το νησί μας για να μπορέσουμε να το φροντίσουμε. Έχουμε δοκιμάσει διάφορες τεχνικές για να λύσουμε το πρόβλημα και καμία δεν έχει μέχρι στιγμής φέρει αποτέλεσμα. Η απουσία κάποιου ανοίγματος προκαλεί αισθήματα απογοήτευσης, απόγνωσης, κατάθλιψης αλλά και κοινωνικές αναταραχές. Αγαπήσαμε τους εαυτούς μας και τους ξεχωριστούς μας εθνικισμούς περισσότερο από ότι έχουμε αγαπήσει τη Κύπρο την οποία και μοιραζόμαστε. Η κάθε πλευρά ήθελε το νησί να είναι χωρισμένο και να σχετίζεται με ‘μητέρες’ πατρίδες που βρίσκονται εκτός. Η πλάνη αυτή συνεχίστηκε μέχρι που το νησί χωρίστηκε και στην πραγματικότητα μαζί με τη συνείδησή μας όπως λέει και η Neshe όταν αναρωτιέται ‘ποιο από τα δύο κομμάτια πρέπει να αγαπώ;’ Είναι στα αλήθεια μια ιστορία αγάπης. Εκεί καταλήγουμε. Πριν πολλά χρόνια, όταν ήμουν στη Βοστόνη ονειρεύτηκα ότι βρισκόμουν στο κάστρο της Κερύνειας και έβγαζα λόγο μπροστά από ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων. Έλεγα στους ανθρώπους που με άκουγαν ότι ενώ έχουμε δοκιμάσει τα πάντα δεν έχουμε προσπαθήσει να αγαπήσουμε το νησί μας με πάθος και χωρίς περιορισμούς. Την πατρίδα μας θα πρέπει να την αγαπήσουμε παράλογα και βαθιά. Πριν ξυπνήσω από το όνειρο με είχαν συλλάβει στο Ελληνοκυπριακό σημείο ελέγχου επειδή είχα περάσει τη Γραμμή χωρίς άδεια και είχα παραβιάσει τους στρατιωτικούς περιορισμούς! Μέχρι σήμερα τόσο οι οικοδεσπότες όσο και οι ξένοι έχουν εκμεταλλευθεί το νησί για τα δικά τους συμφέροντα όπως βλέπουμε για παράδειγμα με την καταστροφή που προκαλούν οι Τούρκοι στον Πενταδάκτυλο ή με την καταστροφή των παραλιών σε ολόκληρο το νησί. Θα πρέπει να προχωρήσουμε πέραν της λογικής (και όχι του παράλογου) και να στοχεύσουμε στην απεριόριστη αγάπη. Στο όνειρό μου θυμάμαι ότι άκουγα το πλήθος να ζητωκραυγάζει και συνέχισα να μιλώ λέγοντας ότι η λύση είναι η αγάπη. Θυμάμαι ότι έγραψα το όνειρό μου αυτό στο ημερολόγιό μου και ένοιωσα τόσο μεγάλη ευφορία που με κρατούσε για καιρό. Είχα εξάλλου βρει τη λύση του κυπριακού προβλήματος! Μόνο στα όνειρά μου όμως… Ίσως θα πρέπει στο νησί αυτό να χρησιμοποιήσουμε περισσότερο τη γυναικεία δύναμη και τις γυναικείες αξίες …

 

Λία: Είναι όταν χάνεις κάτι που συνειδητοποιείς πόσο το αγαπάς…και δεν μιλώ μόνο για εδαφικά ζητήματα…

 

Μαρία: Ακριβώς. Τα εδάφη και τα αντικείμενα αποκτούν μεγάλη συμβολική αξία όταν τα χάνουμε αφού τα συνδέουμε με την ταυτότητά μας και την αίσθηση ότι ανήκουμε κάπου. Θυμάμαι όταν πολλοί Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες είχαν επισκεφτεί τα σπίτια τους και οι Τουρκοκύπριοι οικοδεσπότες (ή φιλοξενούμενοι ή νέοι ιδιοκτήτες – βλέπε πόσο πολιτικοποιημένες έχουν γίνει αυτές οι λέξεις!) τους παρέδωσαν τα παλιά τους τα κεντήματα, άλμπουμ με φωτογραφίες, ασημικά, νυφικά κτλ. Αυτό που ήταν το αντικείμενο συζήτησης δεν ήταν η χρηματική αξία των αντικειμένων αυτών αλλά η θέση τους στην ιστορία της οικογένειας αυτών των ανθρώπων. Η εμπειρία αυτή έβαλε ένα πρόσωπο σε αυτούς που προηγουμένως θεωρούνταν ‘άλλοι’, άγνωστοι αφού αποκτούσαν μια θέση στη νέα κοινή ιστορία. Πιστεύω ότι κάτω από όλα αυτά εκδηλωνόταν αγάπη και εκτίμηση προς τον αρχικό ιδιοκτήτη και μια υποβόσκουσα ουμανιστική κουλτούρα που θα πρέπει να ξαναβγεί στην επιφάνεια. Και οι δύο πλευρές θα πρέπει να αγαπήσουμε τον γείτονά μας και έτσι θα απελευθερωθούμε από πολλούς από τους φόβους και τις αδικίες του παρελθόντος μας. Έχω μαζέψει πολλές ιστορίες σχετικές με τις επισκέψεις στην ‘άλλη’ πλευρά και τις αντιδράσεις γυναικών που συναντήθηκαν με τον ‘άλλο/’άλλη’. Πρόκειται για τις ανεπίσημες γυναικείες ιστορίες (her-stories) οι οποίες, θα πρέπει να συμπεριληφθούν στις αντρικές ιστορίες (his-tories), όταν αυτές θα γραφτούν, για να μπορέσει να εκφραστεί η περιπλοκότητα αλλά και οι διφορούμενες έννοιες της ιστορίας.

Θυμάμαι τις κραυγές μιας ηλικιωμένης γυναίκας από τον Καραβά, ένα χωριό στους πρόποδες του Πενταδάκτυλου, που επισκέφθηκε το χωριό της και αντίκρισε τους ‘ξένους’ που ζούσαν εκεί. Φώναζε τα ονόματα των γειτόνων της και κανείς δεν ανταποκρινόταν. Έτσι συνειδητοποίησε ότι η γειτονιά της όπως την ήξερε δεν υπήρχε πια. Κατάλαβε δηλαδή ότι ακόμα και εάν επέστρεφε στο χωριό της και στη γειτονιά της, τίποτα δεν θα ήταν το ίδιο. Ανέπτυξε φιλίες με την Τουρκοκυπριακή οικογένεια που βρισκόταν εκεί που της είπε ότι «εφέραν μας, εν ήρταμεν μόνοι μας». Είναι πολλοί οι Τουρκοκύπριοι που μιλούν την Ελληνοκυπριακή διάλεκτο. Υπήρχαν περιπτώσεις όπου οι Ελληνοκύπριοι ιδιοκτήτες σπιτιών πρόσφεραν χρήματα στους Τουρκοκύπριους νέους ιδιοκτήτες για να βάψουν τη σπίτι επειδή ένοιωθαν ότι το σπίτι ήταν ζωντανός οργανισμός που είχε ανάγκη από φροντίδα («νοιώθω ότι το σπίτι είναι κάτι ζωντανό»). Έχω συλλέξει πολλές μαρτυρίες και από τις δύο πλευρές παρόλο που αυτές οι ‘ιστορίες αγάπης’ και αμοιβαίου ανθρωπισμού δεν ενδιαφέρουν την ‘ρεαλιστική πολιτική’. Επιστρέφω λοιπόν στην εναρκτήριά μας ιδέα: τη σημασία της φιλοξενίας και το πώς οι Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι εκτοπισθέντες πολλές φορές διαπραγματεύονται τους χώρους στους οποίους γίνεται ο καθένας φιλόξενος. Οι αναμνήσεις μιας περασμένης ιδιοκτησίας συνυπάρχουν με το παρόν και οι δύο αυτές πραγματικότητες αναρωτιούνται πώς θα είναι το μέλλον. Μετά από μια απώλεια η τελετή της ‘προσφοράς του καφέ’ κουβαλά ένα καλωσόρισμα και ένα αίσθημα θαλπωρής.

 

Λία: Παίζει ρόλο και η εμπιστοσύνη που υπάρχει μεταξύ των ανθρώπων…αλλα η αγάπη και η εμπιστοσύνη συχνά πάνε χέρι-χέρι…Είναι όμως αρκετό μόνο να αγαπάς????

Μαρία: Ο αμοιβαίος σεβασμός και η αναγνώριση είναι πολύ σημαντικά στάδια, αποτελούν σημείο μάθησης ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΥΜΕ ΜΕ ΤΟΝ ‘ΑΛΛΟ’. Είναι όντως ρίσκο να δείξω την αδυναμία μου, αλλά όταν το πράττω νοιώθω δύναμη αφού συνειδητοποιώ ότι είμαι άνθρωπος. Ο φόβος μας για το πώς μας βλέπουν οι άλλοι μας εμποδίζει από το να εκτεθούμε στους ‘άλλους’. Ο φόβος μήπως διαταράξουμε την εξιδανικευμένη Ελληνική μας εικόνα μας οδηγεί στο να κοιτάζουμε μόνο ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΟΥ ΜΑΣ ΘΥΜΙΖΕΙ ΜΟΝΟ ΤΗΝ ΚΑΛΗ ΜΑΣ ΠΛΕΥΡΑ. Αποφεύγουμε την πολυπλοκότητα και μεταφερόμαστε σε έναν νέο τρόπο ανάπτυξης… η θυματοποίηση γίνεται εργαλείο εκμετάλλευσης και δαιμονισμού του ‘άλλου’… δεν είμαστε όμως όλοι θύματα της παγκόσμιας αδυναμίας όσο αφορά το κυπριακό πρόβλημα; Και ναι και όχι. Το να είναι κανείς θύμα προϋποθέτει ότι αντιμετωπίζει το θύτη, και ναι, θα πρέπει να παραδεχτούμε, και εγώ το παραδέχομαι, ότι είμαστε και εμείς κακοί. Θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι το να βλέπουμε τα καλά και τα κακά του εαυτού μας είναι ανθρώπινη ανάγκη. Δεν θα πρέπει όμως να σταματούμε εκεί αλλά να προχωρούμε και να αντιλαμβανόμαστε και τα αρνητικά μας χαρακτηριστικά. Απεχθάνομαι τις γενικεύσεις και τις υπεραπλουστεύσεις, που είναι χαρακτηριστικά της κουλτούρας της σύγκρουσης και της ανδροκρατούμενης πολιτικής σκέψης. Το να αντιλαμβανόμαστε τις δυναμικές αυτές μας βοηθά να βλέπουμε τις καταστάσεις πιο σφαιρικά. Η δική μας κοινότητα είναι όσο σύνθετη είναι και η άλλη ενώ έχουμε και εμείς ενδοκοινοτικές εντάσεις. Θα πρέπει όχι μόνο να εμπιστευτούμε την άλλη κοινότητα αλλά και τη δική μας. Τα ιδανικά αυτά πρέπει να τα βιώσουμε και όχι μόνο να τα δηλώνουμε. Ένας τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι οι επαφές με τον ‘άλλο’, τον ξένο, το φιλοξενούμενο, τον επισκέπτη και τον αλλοδαπό. Όπως έχω πει και προηγουμένως, τείνουμε να εξιδανικεύουμε την Ελληνικότητά μας και να υποβαθμίζουμε το Τούρκικο στοιχείο / παράδοση του ‘άλλου’ με αποτέλεσμα να απορρίπτουμε την κυπριακότητά μας η οποία είναι ουσιαστικά η αγάπη μας για το νησί μας. Συχνά ΔΕΙΧΝΟΥΜΕ ΟΤΙ ΕΙΜΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΘΥΜΑΤΑ ΑΠΟ ΟΤΙ Ο ΑΛΛΟΣ με αποτέλεσμα να νοιώθουν και οι δύο πλευρές ότι είναι θύματα και να προσπαθούν να αποδείξουν ποιά πλευρά είναι περισσότερο θύμα από την άλλη! Παγιδευόμαστε λοιπόν σε μια κατάσταση θυματοποίησης μέσα από την οποία παραλύουμε και στη συνέχεια επιδιώκουμε να δικαιολογήσουμε την παράλυση αυτή.

 

Λία: Τα λόγια αυτά είναι σίγουρα πολύ όμορφα και συγχώρεσε με αν δεν είναι η κατάλληλη στιγμή για να θέσω το θέμα αυτό αλλά θα ήθελα να κλείσω αυτόν τον διάλογο με κάποια δεδομένα όπως  η Κύπρος είναι μια πολύ-πολύ μικρή χώρα για αυτό δεν έχει την πολυτέλεια για να αποφασίσει το πεπρωμένο της.

 

Μαρία: Το να είναι κανείς θύμα είναι μια ψυχολογικά ανακουφιστική κατάσταση. Όπως μας πληροφορεί ο ψυχολόγος Staub, τα θύματα απαλλάσσονται από την ανάγκη να αποδεχτούν την ευθύνη του ρόλου τους στη σύγκρουση. Επιπλέον, τα θύματα ασχολούνται με το μακρινό και το πρόσφατο παρελθόν της σύγκρουσης και δεν μπορούν να αντιληφθούν τη δυνατότητα μιας μελλοντικής συμβίωσης. Τα θύματα αντιλαμβάνονται αποκλειστικά το δικό τους πόνο και δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν τον πόνο της άλλης πλευράς. Την κατάσταση αυτή ο Montville την ονομάζει ‘εγωισμό του θύματος’. Οι συγκρούσεις γίνονται ακόμη πιο επίμονες όταν η κάθε πλευρά βλέπει τον εαυτό της ως το μόνο δικαιολογημένο θύμα. Η συμφιλίωση είναι μια διαδικασία που τροποποιεί τις εχθρικές σχέσεις για να μπορέσει μια κοινωνία όπως τη δική μας να απομακρυνθεί από ένα διχοτομημένο παρελθόν και να προχωρήσει σε ένα κοινό μέλλον. Το να ρίχνουμε το φταίξιμο στην Ευρώπη για το κυπριακό πρόβλημα σίγουρα δεν βοηθά και πολύ. Πιστεύω ότι η πολιτική μας κουλτούρα φαίνεται να εξελίσσεται αν λάβουμε υπόψη ότι ο πρόεδρος Χριστόφιας δήλωσε ότι χρειαζόμαστε μια λύση ‘από τους Κύπριους για τους Κύπριους’ και ο ηγέτης των Τουρκοκυπρίων Ταλάτ συμφώνησε. Αυτό για μένα σημαίνει ότι αποδεχόμαστε το χρέος και την ευθύνη. Θα πρέπει να αντεπεξέλθουμε στη σημερινή πραγματικότητα. Είμαστε σε κάποιο βαθμό και οι δύο θύτες και θύματα. Αυτά είναι που νοιώθω Λία μου, είναι μια θαρραλέα δήλωση, που δεν την εκφράζω με ευκολία αλλά πιστεύω ότι η γνώμη αυτή φιλοξενεί την αποδοχή, νέες ιδέες, την παραδοχή των λαθών μας και μια προθυμία να ρισκάρουμε…να αποκαλύψουμε τα δικά μας κακά. Είμαι σίγουρη ότι μέσω ενός κριτικού διαλόγου θα μπορέσουμε να αμφισβητήσουμε τους μύθους που κρατούν μέχρι σήμερα τις κοινότητές μας χώρια και τη γη μας κυριολεκτικά και ψυχολογικά μοιρασμένη. Παρόλο που η Ευρώπη είναι σε θέση να βοηθήσει είναι εμείς οι ίδιοι που θα πρέπει να εργαστούμε σκληρά και να έχουμε κατά νου ότι η εμπειρίες της Γαλλίας ή του Ηνωμένου Βασιλείου σε σχέση με την Τουρκία είναι πολύ διαφορετικές από τις δικές μας με την Τουρκία. Έχουμε όλοι, Ευρωπαίοι και μη, κοινά συμφέροντα και θα πρέπει να αναπτύξουμε έναν διάλογο βάσει αυτών των συμφερόντων. Θίγεις το θέμα της πολιτικής ηθικής και της ηθικής στις διεθνείς σχέσεις το οποίο είναι ένα ξεχωριστό ζήτημα που θα μπορούσε να φιλοξενηθεί σε ένα μελλοντικό πρότζεκτ. Οι τέχνες μας βοηθούν να ονειρευόμαστε συνεχώς νέες δυνατότητες και να ανοίγουμε νέες πόρτες στις σκέψεις και τα συναισθήματά μας… Θέτοντάς το περιληπτικά, όταν ο ξένος θα γίνει ‘εγώ’.